Fundacja Pamięć, Edukacja, Kultura od roku 2017stopniowo realizuje na terenie byłego obozu jenieckiego Stalag VIII A Görlitz program działania w kilku modułach, na wielu poziomach i obszarach służących upamiętnieniu byłego obozu i edukacji historyczno-obywatelskiej.

Realizacja modułu„ Rekonstrukcja baraku” rozpoczęła się w roku 2021 , kiedy na mocy porozumienia Fundacji z władzami miasta Görlitz zdemontowano stojący w tym mieście barak o historycznym znaczeniu i sprowadzono jego elementy do Zgorzelca.

W kolejnych latach opracowano koncepcję rekonstrukcji baraku i wstępny plan finansowy projektu, a przedstawiciele Fundacji i stowarzyszenia Meetingpoint Memory Messiaen przedstawiali instytucjom w Polsce i Saksonii opracowany projekt odbudowy baraku i utworzenia w nim stacji historyczno-edukacyjnej.

Kolejnym krokiem było zorganizowanie przez Fundację i Stowarzyszenie spotkania roboczego, które odbyło się 11 kwietnia 2024 r. w Europejskim Centrum w Koźlicach, podczas którego przedstawiono projekt ,jak i omówiono jego zasadność jego realizacji.

W spotkaniu wzięli udział przedstawiciele wielu polskich, jak też niemieckich instytucji. Obecni byli: Magdalena Erdman z MKiDN, Robert Kostro, dyrektor Muzeum Historii Polski, dr Violetta Rezler-Wasielewska, dyrektor Centralnego Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach, Renata Paluch, Kierownik Działu Oświatowego Muzeum Gross-Rosen  w Rogoźnicy, dr hab. Tomasz Głowiński prof. UWr, dr Marek Wolanin, członek Rady Fundacji, a także dr Wojciech Głowa, archeolog z Krakowa, który kierował demontażem baraku w Görlitz, jak i pracami badawczymi nad materiałem, z którego barak był zbudowany.

Stronę niemiecką reprezentowali: Sven Hacker z Saksońskiego Ministerstwa Kultury, Departament ds. Kultury, Serbołużyczan i Kultury Pamięci, Benedikt Hummel, Burmistrz ds. Kultury, Młodzieży, Szkół, Sportu, Spraw Społecznych, Budownictwa i Rozwoju Miasta Görlitz, Michael Heidrich i Henry Krause z Kancelarii Premiera Saksonii, Antje Klose i Gabriele Neugebauer reprezentujące Starostę Powiatu Görlitz, Antonia Menzel Kierownik ds. Kultury, Urząd Miasta Görlitz, Tobias Panke, Kierownik Urzędu Ochrony Zabytków, Urząd Miasta Görlitz.

Spotkanie prowadziły: Kinga Hartmann-Wóycicka i Alexandra Grochowski.

Uczestnicy spotkania wyrazili zainteresowanie i gotowość współpracy oraz pomoc w realizacji koncepcji merytorycznej. W tym zakresie szczególnie cieszą deklaracje dr Violetty Rezler-Wasielewskiej i prof. Tomasza Głowińskiego.

Podsumowując omawiane spotkanie, można stwierdzić, że zarówno strona polska, jak i niemiecka wykazały wolę uczestniczenia w projekcie i uznały potrzebę jego realizacji dla obszaru pogranicza dolnośląsko-saksońskiego, jak również uznały jego symboliczne znaczenie dla stosunków polsko-niemieckich w aspekcie procesu pojednania.

Razem dla regionu

Europejski Park Pamięci w Europamieście Zgorzelec-Görlitz

Projekt Fundacji Pamięć, Edukacja, Kultura
oraz stowarzyszenia Meeetingpoint Memory Messiaen

W jakich okolicznościach i w jakim celu powstał projekt utworzenia na terenie byłego obozu jenieckiego Stalag VIII A Görlitz, którego teren znajduje się obecnie po polskiej stronie, nowoczesnego muzeum? Dlaczego postanowiono wykorzystać do tego celu barak z okresu II wojny swiatowej?

Opracowana w 2017 roku koncepcja utworzenia Europejskiego Parku Pamięci zakłada wielopłaszczyznowe działania na rzecz upamiętniania losów jeńcow tego obozu jako symbolu i ostrzeżenia przed politycznym ekstremizmem. Ostrzeżenie to jest szczególnie ważne dla kolejnych pokoleń z regionu pogranicza nyskiego po obydwu stronach granicy. To właśnie tutaj spotykają się potomkowie tych, którzy w szczególny sposób doświadczyli skutków wojny.

Ostatnie lata przyniosły wzrost nastrojów nacjonalistycznych i umocnienie ugrupowań skrajnej prawicy zarówno w Saksonii, jak i w Polsce; wyniki wyborów są na to niepodważalnym dowodem. W związku z tym bezsprzecznie konieczne są działania edukacyjne służące ochronie demokratycznego porządku i upowszechnianiu postaw obywatelskich wśród mieszkańcow tego regionu.

W koncepcji Parku Pamięci przewidywane i planowane są działania strategiczne o długofalowym charakterze, które swoim oddziaływaniem na wszystkie grupy społeczne uatrakcyjnią region pogranicza polsko–niemieckiego poprzez nowoczesną ofertę edukacyjną i turystyczną oraz działania w obszarze kultury wysokiej.

Stworzenie Parku Pamięci i podkreślenie szczególnego znaczenia pracy edukacyjnej, o której jest mowa w ogólnej koncepcji projektu, są niezwykle ważnym dowodem na to, że idea wspólnoty europejskiej oraz współpracy i wynikające z niej zobowiązania mają dla Fundacji Pamięc, Edukacja, Kultura i stowarzyszenia  Meetingpoint Memory Messiaen e.V. charakter priorytetowy i są zadaniem wynikającym nie tylko ze znajomości zapisów traktatowych (p. Traktat o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 r.), ale również z dbałości o demokratyczny porządek w regionie.

Merytoryczne filary Parku Pamięci

Główne obszary działań. Podział strukturalno-merytoryczny

Strategia działania „Parku Pamięci” opiera się głównie na trzech filarach. Należą do nich następujące obszary tematyczne:

– Przeszłość dla przyszłości. Działalność badawcza, archiwalna, wystawiennicza, wydawnicza

– Kultura i sztuka jako wyraz pamięci

– Europa i my. Edukacja społeczno-polityczna

Działania w wymienionych obszarach/profilach realizowane są równolegle, wzajemnie się uzupełniają, tworząc spójną całość pod względem merytorycznym. Istotne jest tu specyficzne odniesienie do miejsca, w którym są one prowadzone,czyli byłego obozu jenieckiego z czasów II wojny światowej oraz do pamięci historycznej czasów dyktatury komunistycznej, przy uwzględnieniu specyfiki pamięci społecznej w regionie, w którym nastąpiła całkowita wymiana ludności, a w konsekwencji dysproporcja między materialnym dziedzictwem kulturowym a jego niematerialnym przekazem.

W związku z tym szczególny nacisk kładziemy na szeroko rozumianą edukację.

Profil „Edukacja obywatelska” jest innowacją w krajobrazie edukacyjnym polsko-saksońskiego pogranicza.

Krok po kroku oba społeczeństwa zbliżają się do siebie, mieszkańcy poznają wzajemnie swoje dziedzictwo kulturowe i zwyczaje. Nie oznacza to jednak, że wszystkie bariery, uprzedzenia i negatywne stereotypy zniknęły. Niektóre z nich głęboko tkwią w mentalnosci społecznej. Zadowolenie ze standardu ekonomicznego dnia codziennego okazało się niewystarczającą gwarancją dla umocnienia demokratycznej kultury politycznej.

Obecna sytuacja napięcia politycznego w Europie i skutki ekonomiczne spowodowane wojną w Ukrainie sprzyjają w Europie, a także w Polsce i Niemczech rozwojowi skrajnie nacjonalistycznych postaw i stanowią  zagrożenie dla demokracji. Patrząc perspektywicznie należy uznać, że region przygraniczny może stać się żywym jednorodnym organizmem i przodującym regionem w czasach zmian strukturalnych tylko wtedy, gdy kraje będą solidarnie współpracować w ramach europejskiego sąsiedztwa i zapewnienia bezpieczeństwa.

Projektem kluczowym w przedziale czasowym lat 2025–2030 dla stworzenia Parku Pamięci, którego realizacja otworzy wiele możliwości w zakresie edukacyjno-turystycznym dla regionu jest rekonstrukcja baraku typu RLM 501 z okresu II wojny światowej.

Doświadczenia zdobyte w wyniku kilkuletniej pracy, w zgodzie ze statutami obu instytucji i zarysowanymi powyżej polami tematycznymi, pozwoliły na podjęcie realizacji projektu o znaczeniu strukturalnym i symbolicznym na obszarze Europejskiego Miasta Görlitz-Zgorzelec. Opracowano instrumentarium (zakres finansowy i merytoryczny projektu) umożliwiające stworzenie obiektu o charakterze muzealnym, edukacyjnym, kulturalnym i turystycznym w trójkącie granicznym Polski, Niemiec i Czech.

Dla praktycznej realizacji opisanych powyżej obszarów współpracy Fundacji i Stowarzyszenia opracowano kilka modułów. Jeden z tych modułów chcielibyśmy tutaj przedstawić.

Moduł, który chcemy zrealizować w latach 2025–2030 to utworzenie w zrekonstruowanym baraku z czasów II wojny światowej placówki muzealno-edukacyjnej zajmującej się kształceniem historyczno-politycznym, jak i upamiętnieniem byłego obozu jenieckiego Stalag VIII A Görlitz jako przykładu terroru i i autorytarnych rządów III Rzeszy.

Praca nad omawianym modułem ma także istotne znaczenie dla realizacji wspólnej strategii rozwoju kultury, edukacji i turystyki w Europejskim Mieście Görlitz-Zgorzelec. Realizacja podjętego działania będzie przykładem urzeczywistnienia europejskich założeń dotyczących wspólnych działań transgranicznych na rzecz rozwoju transgranicznej tożsamości i społeczeństwa obywatelskiego w regionie pogranicza Dolnego Śląska i Saksonii, jak również poza ich obszarem.

Jak powstała idea rekonstrukcji baraku. Wybrane fakty w pigułce

Oryginalny barak typu typu RLM 501 z czasów II wojny światowej, używany w obozach jenieckich i koncentracyjnych, który znajdował się na terenie Görlitz, musiał zostać szybko zdemontowany lub wyburzony w związku z planowanymi działaniami budowlanymi. Ze względu na wartość historyczną został ostatecznie przekazany w drodze dwustronnego porozumienia Fundacji Pamięć, Edukacja, Kultura, która prawnie zarządza częścią terenu byłego obozu jenieckiego znajdującego się do 1945 roku w Görlitz-Ost, a obecnie w Zgorzelcu.

Stowarzyszenie Meetingpoint Memory Messiaen e.V. zajęło się uzyskaniem pozwolenia od Saksońskiego Państwowego Konserwatora Zabytków na przeniesienie baraku, przygotowaniem dokumentacji oraz zorganizowaniem zbiórki funduszy potrzebnych do realizacji tej części projektu.

Z kolei zespół polskich specjalistów po kierownictwem dr. Wojciecha Głowy przeprowadził szczegółowe badania struktury tkanki budowlanej, zarchiwizował stan istniejący i opracował plan konserwacji poszczególnych części oraz dokonał demontażu baraku.

Po starannym demontażu i usunięciu (przez ekipę z Krakowa) elementów, które straciły wartość użytkową, barak został przekazany stronie polskiej. Części skladowe przechowywane są w okolicy Zgorzelca. Składowanie finansowane jest od 2021 r. przez Fundację Pamięć, Edukacja, Kultura.

Kolejny etap działań przewiduje odbudowę baraku i utworzenie centrum edukacji historycznej poświęconego II wojnie światowej oraz edukacji społecznej  obywatelskiej na rzecz demokratycznej Europy, jedynego centrum tego typu na pograniczu polsko-saksońskim i w trójkącie polsko-niemiecko-czeskim.

W zrekonstruowanym baraku znajdzie się nowoczesna wystawa o Stalagu VIII A Görlitz i jeńcach tego obozu. Wystawa zostanie wyposażona w różnorodne materiały wielojęzyczne opracowane zgodnie z nowoczesnymi metodami muzealnymi i możliwościami technicznymi.

Realizacja tego modułu będzie elementem poprzedzającym kolejny krok, jakim jest opracowanie stałej wystawy plenerowej w oparciu o zachowane fundamenty baraków i fragmenty innych elementów infrastruktury obozowej. Stworzyłoby to ciekawą przestrzeń historyczno-wystawienniczą dla zwiedzających. Tego typu nowoczesne rozwiązania stosowane są w wielu miejscach pamięci historycznej (p. Berlin, Łambinowice)

Krótki przegląd wykonanych i planowanych działań

Demontaż baraku odbył się w październiku 2021 r. Sporządzono szczegółowy protokół oraz w laboratoriach w Krakowie przeprowadzono analizę chemiczną materiałów i farb użytych do budowy. Dokładne zbadanie materiałów posłuży do zapewnienia użycia substancji niezbędnych zarówno do odbudowy zniszczonych, jak i do konserwacji części, które mogą być wykorzystane w procesie rekonstrukcji.

Planowanie odbudowy baraku, prowadzone we współpracy z konserwatorami zabytków, architektami, archeologiem i firmą budowlaną, umożliwi przygotowanie dokładnego planu finansowania kosztów, a także pozwoli na zaplanowanie budowy z uwzględnieniem wszystkich nieprzewidzianych okoliczności i związanego z tym podziału projektu budowlanego na różne etapy i branże.

Większość oryginalnych elementów zabezpieczonego baraku z Görlitz musi zostać profesjonalnie odrestaurowana. Niektóre części ścian, a także dach i podłoga muszą zostać zbudowane na nowo.

Jako fundament tego baraku w miejscu pamięci ma służyć oryginalny fundament baraku o podobnej budowie, jakie znajdowały się w Stalagu VIII A. Ten fundament i podłoże muszą zostać przebadane archeologicznie i przygotowane do postawienia na nich baraku.

Ważnym zadaniem, które musi zostać zrealizowane, aby barak mógł spełniać oczekiwaną funkcję, jest podłączenie w trakcie budowy nowych mediów.

Barak będzie odbudowywany przez ekspertów przy użyciu oryginalnych i odtworzonych części. Podstawą działań będzie analiza dokumentacji demontażowej wykonanej w celu przeprowadzenia szczegółowej rekonstrukcji.

Wystawy umieszczone w baraku oraz nowoczesne narzędzia edukacyjne i dydaktyczne stworzą aktywne miejsce pamięci i edukacji. Wystawy i stacje medialne będą projektowane równolegle z budową baraku. Wiąże się to również z poszukiwaniami materiałów w archiwach na całym świecie.

Szacowany całkowity koszt finansowania trzyletniego projektu wyniesie
1 530 000,00 EUR. Plan finansowy został sporządzony w roku 2023.